بزرگنمايي:

پیام مازند - ایسنا / قدمعلی سرامی، نویسنده، شاعر و پژوهشگر حوزه زبان فارسی و عضو هیأت ‌امنای بنیاد فردوسی است که پژوهش‌های فراوانی بر روی آثار شاعران کلاسیک ایران انجام داده است. 
همزمان با هفته بزرگداشت مقام حکیم نظامی توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و به ‌این مناسبت با این پژوهشگر زبان فارسی درباره شاخصه‌های آثار نظامی گفت‌وگویی انجام شده است که متن آن در پی می‌آید.
پیش‌تر اشاره کردید که حق حکیم نظامی در قیاس با دیگر چهره‌های ادب کهن پارسی ادا نشده است، اگر ممکن است در این‌باره بیشتر توضیح دهید.‌
نظامی یکی از بزرگ‌ترین شاعران و عرفای ایران‌زمین است که چنان که باید قدرش دانسته نشده است. باوجود این که او شایستگی این را داشته تا در ردیف یکی از مشاهیر فارسی‌زبان، از شهرت بیشتری برخوردار شود، اما شهرت او در این سال‌ها به اندازه آثار شاعرانی چون خیام، فردوسی، حافظ، سعدی و مولانا نبوده است. به همین خاطر است که معتقدم حق حکیم نظامی در دنیای امروز ما به درستی ادا نشده است. یک بار در سخنرانی‌ای که داشتم به این نکته اشاره کردم که اگر بخواهیم کتابخانه‌ای درباره شاعری چون خیام بنا کنیم، می‌توان در این کتابخانه، چندهزار کتاب فراهم آورد. یا درباره شخصیت‌هایی چون فردوسی، مولانا و سعدی نیز به همین ترتیب. ولی اگر بخواهیم درباره نظامی یک کتابخانه احداث کنیم، حاصل آن کتابخانه‌ای با چندصد جلد کتاب خواهد شد؛ درحالی‌که آثار این مرد بزرگ، شایستگی این را دارند که درباره هرکدامشان صدها اثر پژوهشی و تحقیقی نوشته شود.
مواجهه شما با آثار نظامی برای اولین بار به چه زمانی برمی‌گردد؟
اولین بار زمانی که دانشجوی دوره لیسانس بودم، در درسی که با دکتر حسن سادات ناصری داشتم مقاله‌ای درباره نظامی نوشتم و در این مقاله این نکته را اثبات کردم که «خسرو و شیرین» باوجود آن‌که یک اثر غنایی است، ژرفنای عرفانی دارد.
عشق یعنی رستن از ما و منی
دوستی کردن پدید آید از دشمنی
فکر کنید اگر بشر، پاره دوم این مصرع شعر نظامی را پیاده می‌کرد، آن زمان دشمنی‌ها به دوستی‌ها تبدیل می‌شد و دیگر شاهد جنگ‌های کوچک و بزرگ امروز در سراسر کره زمین نبودیم. از این‌ها گذشته، نظامی شخصیتی است که دوگانگی موجود در همه پدیدارها را به ما گزارش می‌کند:
آن که هم نو است و هم کهن است
سخن است و در این سخن سخن است
از نظر او سخن، که فرآورده و محصول زبان است هم نو و هم کهن است، چندان که تمام پدیدارهای عالم نو و کهنه‌اند. عمر این دنیا چندمیلیارد سال است؟ نمی‌دانیم. چقدر از عمر این دنیا باقی است؟ نمی‌دانیم. ولی بااین‌حال، خاصیت دنیا این است که در عین کهنگی، همیشه نو هم است.
به باور شما شاخص‌ترین اثر نظامی کدام است؟
شگفت‌انگیزترین اثر نظامی «خمسه» اوست؛ البته برخی به اشتباه، خمسه را شامل پنج حکایت می‌دانند، درحالی که این اثر مشتمل بر شش حکایت است. دو اثر مربوط به «اسکندرنامه»، یک اثر «خسرو و شیرین»، دیگری «هفت پیکر»، یک اثر «لیلی و مجنون» و درنهایت «مخزن الاسرار». اما این اثر به «خمسه» معروف شده است. ما در این اثر، عالی‌ترین اندیشه‌های نظامی را می‌بینیم که تماماً دارای حکمت و پند هستند و به درد روزگار خودش و بعد از او هم می‌خورد. جالب است که اندیشه نظامی با وجود آن که متعلق به قرن ششم است اما همچنان در دنیای امروز کاربرد دارد. او بیش از آن‌که یک شاعر باشد، عارف بوده است. «اسکندرنامه‌»اش رنگ و بوی حماسی دارد و درعین‌حال، دارای مفاهیم عرفانی، حکمی فلسفی هم هست. یا «هفت پیکر» با این که اثری عاشقانه است اما در بطن خود متعالی‌ترین اندرزها را به بشر می‌دهد. نظامی معتقد است هر انسانی دو مادر دارد، یکی مادر خون و دیگری مادر خاک.
گرچه بهرام دو مادر بود
مادر خاک مهربان‌تر بود
مادر خون بپرورد با ناز
مادر خاک از او ستاند باز
«مام وطن» واژه‌ای به یادگار از روزگار باستان است. می‌توان گفت، این خاک است که مادر اصلی همه ما است، همان‌طورکه از خاک پدید آمده‌ایم سرانجام هم درآغوش این مادر برای همیشه آرام خواهیم گرفت. ازین‌روست که معتقدم، حق آثار نظامی درادبیات ما به شکل کامل ادا نشده است. 
به‌عنوان یک مدرس دانشگاه و پژوهشگری که عمرتان را صرف تحقیق بر متون ادبیات کلاسیک کرده‌اید، فکرمی‌کنید چرا حکایت «خسرو و شیرین» در بین سایر منظومه‌های نظامی از شهرت بیشتری برخوردار شده است؟
بدون شک تمام آثار او دوست‌داشتنی است، ولی «خسرو و شیرین» دراین بین عالمگیرتر است. به‌طوری که حتی امروز شیوه «خسرو و شیرین‌خوانی» داریم و حتی گوشه‌ای از موسیقی امروز ما هم به این عنوان نام گذاشته شده است. «خسرو و شیرین» هم مانند خوانش شاهنامه با ملودی‌های خاصی ترکیب شده، مثل شیوه‌ای که درسال‌های اخیر از خیام‌خوانی در بوشهر پدیدار آمده است. نظامی در «خسرو و شیرین» خوانش موسیقایی ارائه کرده و این اثر ویژگی‌های بی‌شماری دارد. پیش‌تر اشاره کردم، او درعین این‌که شاعری داستان‌پرداز است عارف هم هست.
درباره مخزن‌الاسرار چطور؟
این منظومه با همه کوتاهی، از بلندترین سروده‌های عرفانی زبان ما به شمار می‌رود و قابلیت این را دارد که بارها شرح و تفسیر شود. «مخزن‌الاسرار» منظومه‌ای در سطح «گلشن راز» شیخ محمود شبستری است و حتی به باور من از آن هم متعالی‌تر است. نظامی در این منظومه، به راستی، اعجاز در ایجاز کرده و مطالب درونی خویش را با ما در میان گذاشته است. به بیانی، بنیادی‌ترین اندیشه‌های عرفان ایرانی-اسلامی را در این اثر می‌توان دید.
ای همه هستی از تو پیدا شده
خاک ضعیف از تو توانا شده
این بیت مطلع و سرآغاز «مخزن‌الاسرار» است و در مصرع‌های بعدی، او داستان تکامل هستی از هسته آغازین تا پایان را برای ما شرح می‌دهد. اگر در عرفان نظامی ژرف‌تر بنگریم، خواهیم دید که سالیان سال پس از او، مولانا جلال‌الدین مثنوی خود را به گونه‌ای پیدا و پنهان از نظامی وام گرفته است. او در واقع شاعری است که در تمامی اشعارش دوگانگی همه اجزای جهان هستی را با ما درمیان می‌گذارد.