بزرگنمايي:

پیام مازند - سخنگوی کمیته انجمن نجوم آماتوری با تشریح نجومی لحظه تحویل سال 1404 گفت: در آیینه نجوم؛ کبیسه بعدی سال 1408 رخ می‌دهد.
کاظم کوکرم در گفتگو با مهر، به تشریح جنبه نجومی لحظه تحویل سال نو هجری شمسی 1404 پرداخت و گفت: امسال تحویل سال در ساعت 12:31:30 ظهر روز 30 اسفندماه رخ خواهد داد. در این لحظه از نظر نجومی مرکز قرص خورشید دقیقاً روی نقطه اعتدالی بهاری و خط استوای سماوی قرار می‌گیرد و به نقطه اعتدال بهاری می‌رسد.
سخنگوی کمیته انجمن نجوم آماتوری ایران ایرانیان در توضیح بیشتر افزود: ایرانیان باستان رسیدن خورشید به نقطه اعتدال بهاری را جشن می‌گرفتند؛ در واقع نقطه‌ای که خورشید با عبور از آن از نیم کره جنوبی آسمان به نیمکره شمالی وارد و از آن پس طول روزها از شب‌ها در نیمکره شمالی زمین طولانی‌تر می‌شود. آن‌ها همین رویداد نجومی را مبدا تقویم خود قرار داده و جشن می‌گرفتند. در این روز به دلیل واقع شدن خورشید بر روی استوای سماوی، طول شب و روز در سراسر کره زمین یکسان می‌شود.
پدیده نجومی لحظه تحویل سال در نقطه قطب شمال و جنوب
کوکرم توضیح داد: در لحظه تحویل سال، اگر روی نقطه‌ای از خط استوای زمین باشیم که در لحظه ظهر حقیقی باشد، در آن لحظه خورشید درست بالای سر ناظر قرار می‌گیرد و هیچ سایه‌ای دیده نخواهد شد. همچنین، در این لحظه، خورشید دقیقاً بین قطب شمال و قطب جنوب آسمان قرار می‌گیرد و طول روز و شب تقریباً برابر می‌شود. به این ترتیب اگر در لحظه تحویل سال در نقطه قطب شمال یا نقطه قطب جنوب باشیم، در این صورت می‌بینیم که نصف قرص خورشید زیر افق و نیمه دیگرش بالای افق دیده می‌شود.
تاریخچه تقویم هجری شمسی؛ از قاجار تا امروز
سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران با اشاره به اینکه تقویم هجری شمسی ایرانیان با طبیعت همگام شده است، به ویژگی‌های این تقویم اشاره کرد و افزود: نخستین بار که ردی از تقویم هجری شمسی در تاریخ پیدا می‌کنیم، مربوط به سال 1265 شمسی است و امسال 138 سال از پیدایش آن می‌گذرد. تقویم هجری شمسی در ابتدا و در دوران قاجاریه به صورت برجی بود و اسامی ماه‌هایش عربی بود: حَمَل، ثَور، جَوزا، سَرَطان، اَسَد، سُنبُله، میزان، عَقرب، قَوس، جَدْی، دَلو و حوت 12 ماهی بودند که در تقویم هجری شمسی برجی استفاده می‌شد. ریشه این اسامی به تقویم جلالی بر می‌گردد که خیام و خازنی و دانشمندان عصر سلجوقی ابداع کرده بودند.
تفاوت تقویم هجری شمسی و تقویم جلالی
وی ادامه داد: برخلاف آنچه بیشتر مردم امروزه تصور می‌کنند که تقویم هجری شمسی در واقع همان تقویم جلالی است، اما واقعیت این است که تفاوت‌های بنیادی بین این دو تقویم وجود دارد؛ از جمله مبدأ دو تقویم که مبدا تقویم جلالی به تخت نشستن جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی است و حدود 946 سال از آن گذشته است در حالی که مبدا تقویم هجری شمسی، نوروز سال هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است و اکنون هزار و چهارصد و چهارمین نوروزی را جشن می‌گیریم که از نوروز هجرت پیامبر (2) از مکه به مدینه گذشته است.
کبیسه‌های پنج‌ساله؛ راز دقت تقویم هجری شمسی
کوکرم ضمن اشاره به تفاوت اسامی ماه‌ها و طول‌ماه‌ها در تقویم هجری شمسی نسبت به تقویم جلالی افزود: شیوه استخراج سال‌های کبیسه 5 ساله در تقویم هجری شمسی نیز با تقویم جلالی تفاوت‌هایی دارد. امسال (سال 1403) هم سال کبیسه است و برخلاف تصور عمومی، سال کبیسه همیشه هر چهار سال یک‌بار اتفاق نمی‌افتد و گاهی اوقات یک دوره 5 ساله باید بگذرد تا کبیسه اعلام شود. زیرا طول سال شمسی حقیقی، دقیقاً 365 روز و 6 ساعت نیست. اگر اینگونه بود کار استخراج تقویم خیلی راحت بود و هر 4 سال، چهار تا شش ساعت را با هم جمع می‌بستیم و اسفند 30 روزه و سال کبیسه می‌شد. اما واقعیت این است که طول سال شمسی به طور میانگین در یک دوره 100 ساله، می‌شود 78982124، 365 روز که این یعنی طول سال کمی کمتر از 365،25 صدم روز است. اگر بخواهیم این عدد را ساده‌اش کنیم، متوسط طول سال شمسی حقیقی در یک دوره 100 ساله، حدود 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه می‌شود و این یعنی تا آن 6 ساعت، نزدیک به 11 دقیقه کم دارد.
دقت تقویم هجری شمسی و اهمیت کبیسه‌گیری
وی در ادامه خاطرنشان کرد: ما اگر در استخراج تقویم این دقایق جامانده را حساب نکنیم، بعد از یک دوره زمانی خواهیم دید که انطباق تقویم با طبیعت بهم می‌خورد. یعنی مثلاً ممکن است در شرایط دهم اسفند باشیم ولی ببینیم درخت‌ها و گل‌ها شکوفه کرده‌اند و شرایط شبیه یکم فروردین شده است و طبیعت از تقویم گویی جلو زده است. چنانکه در تقویم میلادی به علت اشکال در کبیسه گیری این اتفاق افتاده است و کشیش‌ها در قرن شانزدهم متوجه جا ماندن تقویم میلادی ژولینی شدند. در حوالی سال 1582 پاپ گریگوری سیزدهم فرمان اصلاح تقویم را داد. به این ترتیب که فردای چهارم اکتبر 1582 به جای اینکه پنجم اکتبر اعلام شود، پانزدهم اکتبر 1582 اعلام شد. پس از آن هم در شیوه کبیسه‌گیری تقویم میلادی اصلاحاتی انجام شد و از آن پس تقویم میلادی ژولینی جای خود را به تقویم میلادی گریگوری داد.
تقویم هجری شمسی؛ دقیق‌ترین نظام گاهشماری جهان
کوکرم افزود: تقویم هجری شمسی ما با در نظر گرفتن کبیسه‌های پنج‌ساله در دوره‌های 33، 29 و 37 ساله دقیق‌ترین نظام گاه‌شماری جهان از منظر انطباق با طبیعت است. این تقویم نه‌تنها بر اساس موقعیت دقیق کره زمین در گردش به دور خورشید استخراج می‌شود، بلکه ریشه‌های تاریخی و نجومی عمیقی دارد.
تقویم هجری شمسی ابداع چه کسی است؟
وی یادآور شد: تقویم هجری شمسی ما ابداع منجم دوران قاجار به نام حاج میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله اصفهانی است. او ضمن تطبیق تقویم جلالی با مبدأ تقویم هجری قمری، تقویم هجری شمسی برجی را استخراج کرد که بعد از دوران حیاتش، حوالی سال 1284 هجری شمسی در اداره گمرکات ایران به کار گرفته شد. این تقویم پس از پیروزی جنبش مشروطه از سال 1287 به‌عنوان تقویم رسمی کشور مورد استفاده قرار گرفت.
تغییرات تقویم هجری شمسی در دوره پهلوی اول
سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران همچنین به تغییرات تقویم هجری شمسی در دوره پهلوی اول اشاره کرد و گفت: در 11 فروردین سال 1304، مجلس شورای ملی قانون تبدیل بروج به ماه‌های شمسی را تصویب کرد و به این ترتیب، 12 ماه تقویم شمسی یعنی ماه‌هایی مانند فروردین، اردیبهشت، خرداد و … جایگزین ماه‌هایی با اسامی عربی مانند حمل، ثور و جوزا و… در تقویم هجری شمسی برجی شدند. اسامی این ماه‌ها ریشه در باورهای کهن ایرانیان دارند و در نامگذاری آنها از ایزدان و امشاسپندان زرتشتی الهام گرفته‌اند. برای مثال، فروردین از ریشه «فره‌وشی» به معنای روان‌های پاک و تیر از ریشه «تیشتر» گرفته شده است.
کبیسه 5 ساله در سال 1408 رخ می‌دهد
کوکرم در ادامه به موضوع کبیسه‌های پنج‌ساله در تقویم هجری شمسی اشاره کرد و توضیح داد: بنابراین ما تقویمی داریم که معمولاً هر 4 سال یکبار ماه اسفندش 30 روزه و سال کبیسه اعلام می‌شود. گاهی هم 5 سال می‌گذرد و سال کبیسه اعلام می‌شود. برای مثال، سال 1366 و 1370 شمسی کبیسه بود، ولی کبیسه بعد از سال 1370 برخلاف انتظار که 1374 باید می‌شد به سال 1375 انتقال یافت و ما سال 1375 یک کبیسه پنجساله را تجربه کردیم. در ادامه سال‌های 1379، 1383، 1387، 1391، 1395، 1399 و سال 1403 هم کبیسه اعلام شد.
سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران تصریح کرد: اکنون شاید انتظار داشته باشید سال 1407 کبیسه اعلام شود اما این در حالی است که سال 1407، سال سی و دوم یک دوره سی و سه‌ساله است و سال سی و سوم این دوره یعنی سال 1408 به‌عنوان کبیسه اعلام خواهد شد. پس سال کبیسه بعدی یک کبیسه 5 ساله است و در سال 1408 رخ خواهد بود. سال اول این دوره سال 1375 بود و سال آخرش سال 1408 می‌شود. این نوع کبیسه‌گیری باعث می‌شود تقویم هجری شمسی با طبیعت هماهنگ بماند و اختلافی ایجاد نشود.
هماهنگی تقویم هجری شمسی با طبیعت
وی در پایان ضمن بیان این مطلب که دقت تقویم هجری شمسی به حدی است که هر سال در اول فروردین، شرایط طبیعی و آب و هوایی تقریباً مشابهی در کشور حاکم می‌شود، گفت: دقیق بودن تقویم هجری شمسی را در زندگی روزمره این‌طور تجربه می‌کنیم که طبق برنامه زمانی هر سال در روزهای مشخصی، مثلاً از هفته اول اردیبهشت می‌توانیم کولرها را آماده استفاده کنیم یا برای آماده‌سازی سیستم گرمایش در پاییز، طبق تقویم می‌توانیم برنامه‌ریزی کنیم.
دانش پیشرفته ایرانیان در حوزه نجوم و گاهشماری
سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: هر سال حال و هوای 10 روز اول فروردین را که می‌بینیم یکسان تکرار می‌شود و این هماهنگی بین تقویم و طبیعت، نشان‌دهنده دانش پیشرفته ایرانیان در حوزه نجوم و گاهشماری است. تقویم هجری شمسی نه‌تنها یک ابزار زمان‌سنجی، بلکه بخشی از هویت ملی، فرهنگی و علمی ماست و لازم است در شناخت و آموزش ظرافت‌های محاسباتی آن بیشتر بکوشیم.