بزرگنمايي:
پیام مازند - به گزارش تابناک به نقل از ایمنا، در سال‌هایی که تقویم شمسی و قمری برهم منطبق می‌شوند، عید نوروز و ماه مبارک رمضان در یک زمان قرار می‌گیرند، این هم‌زمانی، جلوه‌ای کم‌نظیر از فرهنگ و اعتقادات مردم ایران را به نمایش می‌گذارد؛ جایی که آئین‌های نوروزی و مناسک ماه رمضان در کنار هم قرار گرفته و حال‌وهوای معنوی خاصی را در جامعه ایجاد می‌کند.
هم‌زمانی عید نوروز و ماه مبارک رمضان، فرصتی کم‌نظیر برای تلفیق آئین‌های ملی و مذهبی و تقویت حس همدلی در جامعه است، این هم‌زمانی، نه‌تنها باعث تغییرات زیبا در سنت‌های معمول می‌شود، بلکه نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و هماهنگی فرهنگ ایرانی در پیوند دین و رسوم کهن است.
علی حسن‌نژاد، پژوهشگر فرهنگ عامه مازندران با اشاره به پیوند آئین‌های مذهبی و ملی به خبرنگار ما می‌گوید: نوروزخوانان که پیام‌آوران بهار و نو شدن طبیعت هستند، در ایام رمضان نیز اشعار خود را متناسب با این ماه تغییر داده و فضای معنوی‌تری به اجراهای خود می‌بخشند. در گذشته، این افراد علاوه بر نوروزخوانی، در محله‌ها و روستاها اشعاری با مضامین مذهبی و رمضانی نیز می‌خواندند، مردم نیز به پاس این اجراهای زیبا، نوروزخوانان را هنگام افطار دعوت کرده و از آن‌ها پذیرایی می‌کردند.
سفره‌های افطار با عطر و طعم نوروز وی با بیان اینکه از دیگر جلوه‌های هم‌زمانی نوروز و رمضان، تغییراتی در آداب پذیرایی و تهیه خوراکی‌ها است، می‌افزاید: با تقارن این دو مناسبت، سفره‌های افطار با خوراکی‌های مخصوص نوروز همچون سمنو، حلوا، نان شیرمال و شیرینی‌های سنتی همراه می‌شود، خانواده‌ها علاوه بر تهیه غذاهای مرسوم افطار، شیرینی‌های مخصوص نوروز را نیز برای مهمانان خود آماده می‌کنند.
حسن‌نژاد ادامه می‌دهد: در حالی که خانه‌تکانی یکی از رسوم مهم نوروز محسوب می‌شود، اما هم‌زمانی آن با ماه رمضان موجب می‌شود مردم دو بار این سنت را اجرا کنند، برخی خانواده‌ها قبل از نوروز و برخی دیگر، درست قبل از آغاز ماه رمضان، خانه‌های خود را غبارروبی کرده و برای ورود به ماه مهمانی خدا آماده می‌شوند، در گذشته در مازندران، علاوه بر نظافت خانه‌ها، مساجد نیز توسط مردم تمیز شده و برای ماه رمضان آماده می‌شدند.
پژوهشگر فرهنگ عامه مازندران با بیان اینکه یکی از سنت‌های زیبای مردم مازندران در ماه رمضان، آئین «دو سر مهربانی» است، می‌گوید: در این آئین ظرف‌های غذا از یک خانه به خانه دیگر فرستاده می‌شود و هنگام بازگشت، پر از غذایی دیگر است، این سنت، در سال‌هایی که رمضان و نوروز همزمان می‌شوند، با رنگ‌وبویی از عید همراه شده و خوراکی‌های نوروزی نیز بخشی از این مهربانی متقابل می‌شوند.
از «صوم» عربی تا «فست» انگلیسی؛ تطبیق زبانی روزه در ادیان و فرهنگ‌ها علی حسن‌نژاد، پژوهشگر فرهنگ عامه مازندران گریزی به آئین‌های سنتی و مذهبی این استان در ایام ماه رمضان نیز می‌زند و می‌گوید: این ماه را نهمین ماه از سال هجری قمری می‌داند و اظهار می‌کند: «رمضان» مشتق از کلمه «رَمَض» به معنای شدت گرما و حرارت سنگ یا خورشید است، از نظر مفهومی، این واژه به «سوزاندن» نیز تعبیر می‌شود. گفته می‌شود که روزه گرفتن در این ماه، گناهان را می‌سوزاند و در بُعد جسمی نیز، از طریق امساک از غذا، چربی‌های اضافه و محتویات نامناسب بدن را از بین می‌برد، بنابراین، نام رمضان از هر دو جنبه معنوی و جسمانی با ویژگی‌های این ماه در ارتباط است.
وی با اشاره به مفهوم روزه در زبان‌های مختلف می‌افزاید: در زبان‌های عبری و سایر زبان‌های باستانی، روزه به‌عنوان یک اسم مشترک یا محتوای مشترک، به معنای «رنج دادن جان» تعبیر شده است، از لحاظ شرعی، روزه به معنای خودداری از خوردن و آشامیدن در طول روز است اما در بُعد فلسفی، این امساک نه‌تنها شامل غذا، بلکه شامل کنترل رفتارهای روزمره و اندیشه نیز می‌شود؛ هدف آن، واداشتن انسان به تفکر و رسیدن به یک نتیجه درونی است.
این پژوهشگر فرهنگ بومی مازندران، واژه «روزه» را واژه‌ای فارسی دانسته و توضیح می‌دهد: برخی زبان‌شناسان معتقدند که این واژه ترکیبی از «روز» و پسوند «ه» است، زیرا زمان اجرای این عمل در طول روز است، برخی دیگر نیز واژه «روزه» و «روز» را از یک ریشه می‌دانند.
حسن‌نژاد با بیان اینکه مفهوم روزه در آئین‌های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است، تصریح می‌کند: چه از نظر واژه‌شناسی و چه از نظر محتوایی، این مفهوم در زبان‌های سنسکریت، یونانی و ایرلندی نیز به معنای پرهیز از خوردن و آشامیدن وجود دارد، بنابراین، احتمال می‌رود که کلمه «روزه» با کلمه «روزی» که در برخی زبان‌ها به معنای خوراک است، هم‌ریشه باشد.
وی یادآور می‌شود: در زبان فارسی میانه، این واژه به معنای «پاییدن خود از خوراک» و «پرهیز از غذا» به کار می‌رفته است، به نظر می‌رسد که در طول زمان، بخش «پاییدن» از ترکیب آن حذف شده و شکل امروزی «روزه» به وجود آمده است، این واژه از نظر مفهومی با «فست» (Fast) در زبان انگلیسی، که به معنای «گرفتن» است، شباهت دارد، در زبان عربی نیز، واژه «صیام» از ریشه «صوم» به معنای «پرهیز و حفظ کردن» گرفته شده است.
ثبت آئین سفره افطاردهی ایران در یونسکو حسن‌نژاد با اشاره به اهمیت افطار در فرهنگ اسلامی اظهار می‌کند: واژه «افطار» در فارسی به معنای «روزی‌گشا» و وعده غذایی شامگاهی است، افطار، وعده‌ای است که مسلمانان پس از اذان مغرب در ماه رمضان صرف می‌کنند، این واژه به معنای «گشودن روزه» است و ممکن است به‌صورت فردی، گروهی یا دسته‌جمعی برگزار شود.
وی با اشاره به ثبت آئین سفره افطاردهی در فهرست میراث فرهنگی می‌افزاید: در تیر سال 1392، سازمان میراث فرهنگی ایران، این آئین را در فهرست ملی به ثبت رساند، همچنین، در پانزدهم آذر 1402، سازمان یونسکو، سنت افطار را به‌عنوان میراث فرهنگی ملموس به نام ایران، جمهوری آذربایجان، ازبکستان و ترکیه به ثبت جهانی رساند.
حسن‌نژاد در ادامه با اشاره به عید فطر می‌گوید: عید فطر، جشن پایان ماه رمضان و نخستین روز ماه شوال است، این روز، عید یک و نیم میلیارد مسلمان در سراسر جهان محسوب می‌شود و با اقامه نماز عید همراه است.
پابرجایی آئین‌های مذهبی در مازندران این پژوهشگر با تأکید بر نقش آئین‌های مذهبی در فرهنگ اسلامی تصریح می‌کند: بسیاری از آئین‌های رمضان در مازندران، مشابه آن چیزی است که در مناطق شیعه‌نشین و مسلمان‌نشین اجرا می‌شود، شروع و پایان همزمان روزه، احکام واحد در صورت شکستن روزه، قواعد مربوط به خروج از شرایط روزه و دستور واحد برای اقامه نماز، از جمله این اشتراکات است.
وی با اشاره به تفاوت‌های فرهنگی در اجرای این آئین‌ها ادامه می‌دهد: در کنار دستورات مذهبی ثابت، آئین‌های بومی نیز نقشی پررنگ در برپایی رسومات ملی و فراملی دارند، در مازندران، این آئین‌ها متناسب با شرایط اقلیمی، پوشش، صنایع غذایی و سبک زندگی مردم، با سایر مناطق تفاوت‌هایی دارد، نحوه تهیه غذا، رصد اوقات شرعی، و حتی نحوه رفت‌وآمد روزه‌داران، تحت تأثیر این تفاوت‌ها قرار دارد.
حسن‌نژاد با تأکید بر اهمیت تهیه مواد غذایی در آستانه ماه رمضان می‌گوید: فراهم کردن مایحتاج غذایی، بخشی جدایی‌ناپذیر از آئین‌های ملی و مذهبی بوده است، مردم مازندران از دیرباز، برای تأمین نیازهای غذایی این ماه، اقدام به تهیه برنج، گوشت، آرد برنج، شکر و قند می‌کردند، این مواد، به دلیل افزایش مصرف در ماه رمضان، به‌صورت یک‌ماهه ذخیره می‌شد.
وی با اشاره به روش‌های سنتی نگهداری مواد غذایی در مازندران توضیح می‌دهد: در گذشته، مردم برای نگهداری گوشت، آن را قورمه کرده و در روغن نگه می‌داشتند، همچنین، پنیرها را در خیک می‌ریختند و گوشت‌ها را تفاع می‌زدند (روشی برای نگهداری طولانی‌مدت گوشت)، این اقدامات، به دلیل نبود برق و وسایل سرمایشی، اهمیت زیادی داشت.
وی در ادامه، آرد برنج را یکی از مهمترین مواد اولیه غذایی ماه رمضان در مازندران می‌داند و می‌گوید: این ماده که نام‌های مختلفی در گویش‌های محلی دارد، از دیرباز نقش مهمی در سفره‌های رمضانی مردم این استان داشته است، برای تهیه آرد برنج از آسیاب‌های آبی، اودنگ (وسیله‌ای برای تبدیل برنج به آرد با استفاده از نیروی آب) و پادنگ (وسیله‌ای که با نیروی پا کار می‌کرد) استفاده می‌شد، این ابزارهای سنتی، بخشی از فرهنگ کهن مازندران در تأمین مواد غذایی محسوب می‌شوند.
هدیه‌ای برای روزه‌سری‌ها؛ تشویق روزه‌اولی‌ها در مازندران علی حسن‌نژاد با اشاره به نقش مهم سحرخوان‌ها در گذشته و امروز اظهار می‌کند: سحرخوانان، افراد خوش‌صدایی بودند که در کوچه‌ها و محله‌ها می‌گشتند و با خواندن اشعار معنوی، مردم را برای سحری بیدار می‌کردند، اگر چراغ خانه‌ای روشن نمی‌شد، با زدن زنگ، دق‌الباب یا حتی سنگ زدن به در خانه، اهالی را از خواب بیدار می‌کردند، آن‌ها تا زمان اذان صبح وظیفه بیدار کردن مردم را بر عهده داشتند و در نهایت، بر بالای گلدسته مساجد رفته و بانگ اذان سر می‌دادند، امروزه، این آئین در رسانه‌ها بازتاب یافته و در قالب برنامه‌های مختلف بازسازی می‌شود.
این پژوهشگر با اشاره به اهمیت روزه گرفتن برای نوجوانانی که برای نخستین‌بار این فریضه را انجام می‌دهند، می‌افزاید: در گذشته، خانواده‌ها برای تشویق فرزندان خود، هدایایی همچون گوسفند، بره، وجه نقد، گوساله، قطعه زمین یا حتی خانه به آن‌ها اهدا می‌کردند، این رسم که به آن «روزه‌وندالی» یا «روزه‌سری» گفته می‌شود، باعث جذب نوجوانان به شعائر مذهبی می‌شد، در برخی خانواده‌ها، این سنت جنبه ارثی نیز داشت و پدربزرگ‌ها و بزرگان خانواده، به‌عنوان تشویق، هدیه‌ای برای روزه‌اولی‌ها در نظر می‌گرفتند.
رمضان در مازندران، نه تنها فرصتی برای عبادت و روزه‌داری است، بلکه زمانی برای گردهمایی‌های خانوادگی، کمک به نیازمندان و زنده نگه داشتن سنت‌های است که ریشه در اعتقادات و فرهنگ این خطه دارند.